یادداشت/ ناصر صمدی گنزق

ماهیت علامت تجاری«حلال»در نظام حقوق بین الملل اقتصادی؛ موانع مذهبی در تجارت آزاد

گروه باشگاه وکلای جوان- ناصر صمدی گنزق وکیل دادگستری و کارشناس حقوق بین‌الملل؛ در یادداشتی با عنوان «ماهیت علامت تجاری«حلال»در نظام حقوق بین الملل اقتصادی؛ موانع مذهبی در تجارت آزاد» آورده است:

مقدمه

موضوع مقاله حاضر بررسی مقررات مربوط به «علامت تجاری حلال»، در حقوق بین الملل اقتصادی است. در این نوشتار به بررسی این موضوع می پردازیم که آیا مقررات وضع شده در خصوص علامت تجاری حلال در داخل کشورها، با مقررات سازمان جهانی تجارت همخوانی یا تطابق دارد یا اینکه  مقررات این سازمان، علامت تجاری حلال را مانعی برای تجارت آزاد می داند؟ پژوهش ما دلایلی عینی  را برای پاسخ به سوال فوق با تحلیلی که از مقررات بهداشتی و گیاه بهداشتی و موانع تکنیکی که برای کمیته های تجاری سازمان جهانی تجارت مطرح شده و توسط این کمیته ها مستند سازی شده است، فراهم و تحلیل می کند.

در قوانین اسلامی، کلمه حلال به معنی «اجازه داده شده»، «مجاز»و«قانونی» می باشد. مخالف کلمه حلال، کلمه حرام به معنی«ممنوع» و «غیرمجاز» است. این مقرراتِ مربوطِ به حلال در شریعت اسلام است که جامعه مسلمانان را از اینکه چه چیزی قابل استفاده در آن جامعه است اعم از خوراک، دارو، لوازم آرایشی و بهداشتی و غیره، قاعده مند کرده است. مقررات مربوط به علامت تجاری حلال، بر مواد خام استفاده شده در محصولات و ذخیره سازی محصولات نیز حاکم است. از آنجایی که در تعیین مقررات حلال، معیارهای شرعی زیادی در کشورهای مسلمان وجود دارد، تعیین اعتبار حلال بودن محصولات امری پیچیده و مشکل است.به این دلیل، در کشورهای اسلامی و یا کشورهایی غیر اسلامی که در آن محصولات با علامت تجاری حلال تولید می شود، مراجعی رسمی وجود دارد که ویژگی محصول را با معیارهای حلال تطبیق و مجوز آن را صادر می نماید.

 توجه به ویژگی حلال در تولید محصولات از آن جهت حائز اهمیت است که بدانیم ۲۵ درصد از جمعیت جهان را جامعه مسلمانان تشکیل می دهند. از اینرو علامت تجاری حلال، حقیقتاً یک علامت تجاری جهانی است که در هر گوشه از جهان می توان بر روی محصولات، این علامت تجاری را روئیت نمود. توسعه روز افزون علامت تجاری حلال در تجارت بین الملل، هشدار و زنگ خطری برای دولت های سکولار است. با اینحال خود علامت تجاری حلال در درون دولت های اسلامی نیز، تعریفی واحد و مقرراتی متفق ندارد و از این جهت این علامت تجاری خود نیز با چالشهایی مواجه است. دولت های اسلامی در سطح ملی، قوانین مربوط به حلال مختص جامعه خود را وضع کرده اند که این موضوع موجب تشتت قوانین و مقررات مربوط به علامت تجاری حلال در حقوق بین الملل اقتصادی شده است.

در عرصه بین المللی اولین مقررات مربوط به علامت تجاری حلال، توسط کمیسیون Codex Alimentarious که یک نهاد بین الدولی تنظیم مقررات مربوط به استنانداردهای مواد غذایی است و توسط سازمان جهانی غذا و کشاورزی (FAO) و سازمان بهداشت جهانی(WHO) ایجاد شده است، وضع گردید. این مقررات جامع وکامل نیستند. لذا امروزه در نزد دولت ها و نیز کمیته های فنی سازمان جهانی تجارت، استنانداردهای به مراتب مترقی تر و کاملتر در خصوص علامت تجاری حلال، وجود داشته و به آن عمل می شود. برای مثال سازمان همکاری های اسلامی یا سازمان کشورهای جنوب شرق آسیا مقررات ویژه مربوط به علامت تجاری حلال را وضع کرده اند یا در درون دولت ها، کشور اندونزی سازمانی موسوم به « سازمان تضمین حلال  محصولات» تأسیس کرده است که این سازمان وظیفه اجرای مقررات دولت اندونزی در خصوص حلال بودن محصولات را بر عهده دارد.

همانطوری که بر دامنه توسعه علامت تجاری حلال افزوده می شود، نگرانی ها از اثرات این علامت در تجارت بین المللی و موانعی که این علامت می تواند در تجارت آزاد داشته باشد، بیشتر شده است. علامت تجاری حلال، ممکن است در تجارت آزاد بین الملل، مانعی غیر ضروری تلقی شده و ماهیت تبعیض آمیز نسبت به محصولات وارداتی داشته باشد. مناقشات تجاری بین دولت ها در ارتباط با علامت تجاری حلال، حتی در میان کشورهای اسلامی خصوصاً کشورهای جنوب شرق آسیا نیز مطرح است.

سازمان جهانی تجارت، در مقررات خود، علامت تجاری حلال را مانعی در تجارت ندانسته و آن را تجویز کرده است. این سازمان در موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی( موسوم به موافقت نامه SPS) و موافقت نامه فنی تجارت(موسوم بهTBT) و بند استتثناهای عمومی در موافقت نامه تعرفه ها و تجارت(GATT) در ماده ۲۰، در مورد علامت تجاری حلال نیز حاکم است. موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی ، به اعضای سازمان جهانی تجارت این اجازه را داده است تا اقدامات مقتضی در محافظت از گونه های جانوری و گیاهی و سلامت انسانی را در تجارت بین المللی اعمال نموده و عملیاتی نمایند. ماده ۲۰ گات این اجازه را به کشورهاداده است تا موضوعاتی تجاری که دارای ارزش مشترک و در بردارنده منافع اجتماعی مهم هستند حتی اگر این موارد مغایر با مقررات گات باشند، البته به شرطی که به عنوان وسیله ای تبعیض آمیز و ناموجه یا اعمال محدودیت پنهان برای تجارت آزاد نباشد، در تجارت خود با سایر کشورها وضع و عملیاتی کنند. تا به امروز در ارتباط با علامت تجاری حلال،در ارگان رسمی حل و فصل اختلافات سازمان جهانی تجارت، سه دعوا مطرح  و رسیدگی شده است. اولین اختلاف مربوط به تولیدات گوشت مرغ اندونزی، دومین مربوط به تولیدات باغی اندونزی و سومی نیز مربوط به تولیدات گوشت گاوی اندونزی بود. این دعاوی با استناد به مقررات گات حل وفصل گردید بدون اینکه در این رسیدگی، ارگان رسمی حل و فصل اختلافات سازمان جهانی تجارت، انطباق موضوع حلال بودن محصول را با مقررات موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی یاموافقت نامه های فنی تجارت اساس تطبیق قرار دهد.

ادبیات موجود در سازمان جهانی تجارت در خصوص علامت تجاری حلال، مباحثی نظری هستند و نه تجربی و عینی. نمونه اختلافات مربوط به این موضوع در ارگان رسمی حل و فصل اختلافات سازمان تجارت نیز، نتوانسته اند به صورت جامع و کامل به ابعاد این موضوع بپردازند لذا قصد ما در این مقاله، تولید ادبیات در این بخش و واکاوی بیشتر ابعاد آن کمیته های فنی و کمیته های بهداشتی می باشد.

گفتار اول- «اعلان حلال بودن محصول» تحت مقررات موافقت نامه های فنی و موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی

اعلانات مربوط به علامت تجاری حلال و مقرراتی که دولت ها در ارتباط با این علامت تجاری در سطح ملی وضع می نمایند، شمه ای از تفاوت معیارهای دولت ها در خصوص علامت تجاری حلال را بازگو می کند.موافقت نامه های فنی و موافقت نامه مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی این اجازه را به اعضای سازمان جهانی تجارت داده است تا قوانین خود را در ارتباط با موضوعات فوق وضع و عملیاتی نمایند. این مقررات باید به اطلاع کمیته های مربوطه برسد مگر اینکه دولت ها از این اطلاع رسانی معاف شوند. دولت هایی که در این ارتباط، قوانین محدود کننده ای وضع می نمایند باید وضع این محدودیت را به دولت های ذینفع اطلاع رسانی نمایند تا آن دولت ها در مدت ۶۰ روز بتوانند واکنش مقتضی به وضع این محدودیت بعمل آورند. در اعلامیه ای که دولت واضع مقررات محدود کننده به دولت های ذینفع ابلاغ می کند باید مختصری از سابقه موضوع و دلایل وضع این محدودیت تشریح گردد.

تعهد بر اعلام وضع محدودیت از سوی دولت واضع محدودیت به سایر دولت ها، به منظور تسهیل کار کمیته ها ایجاد شد. هممچنین این الزام، منطبق است با « اصل شفافیت» در مقررات سازمان جهانی تجارت. آیین اعلان محدودیت را می توان به عنوان « فرهنگی در حال ظهور و تدریجی حاکمیت فراملی مقررات «موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی» که شامل تعهد دولت ها به داشتن گفتگوی دوره ای و منظم و تفکرات خود انتظام، دانست. با اینحال عوامل بسیاری بر رعایت چنین تعهدات و شفافیتی تأثیر می گذراند.

بند اول- مروری بر اعلان های صادره از سوی دولت ها در خصوص حلال بودن محصولات از نظر ارقام و کشورهای اعلان کننده

از سال ۱۹۹۵، در ۲۵ سال، دولت های عضو سازمان جهانی تجارت ۷۵ اعلامیه در مورد اقدامات داخلی مربوط به مقررات حلال صادر کرده اند که ۱۵ درصد از آنها با استناد به مقررات موافقت نامه نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی و ۸۵ درصد نیز مطابق با اعلامیه مقررات فنی بوده است. تا سال ۲۰۰۶ دولت ها فقط در ۲ مورد با استناد به مقررات موافقت نامه های فوق، اعلامیه مربوط به حلال بودن محصول را صادر کرده اند ولی از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۰ تعداد این اعلامیه ها به ۷۳ مورد می رسد. افزایش رقمی صدور این تعداد از اعلامیه ها توسط اعضای سازمان جهانی تجارت، نشان دهنده وضع قوانین و مقررات جدید در خصوص حلال بودن محصول در بین کشورهای عضو سازمان است. ۱۷ کشور اغلب مسلمان در طول سالهای گذشته، اعلامیه های مربوط به علامت تجاری حلال را صادر کرده اند. از میان ۵۷ کشور مسلمان عضو سازمان جهانی تجارت، فقط ۱۱ عضو مقررات ویژه خود در خصوص علامت تجاری حلال را به سایر دولت ها اعلام نموده اند که این موضوع نشان می دهد، بقیه دولت های اسلامی ممکن است هرگز مقررات مربوط به این علامت را در آینده نیز اعلام نکنند.

صدور اعلامیه در وضع مقررات محدود کننده تجارت، مطابق با مقررات سازمان جهانی تجارت، برای دولت های عضو تکلیفی بوده و لازم است اما رعایت آن با مجازات های ملموس فوری اعمال نمی شود. در میان دولت های اسلامی، امارات متحده عربی، اندونزی، بحرین، قطر و کویت بیشترین قوانین مربوط به حلال را تصویب کرده و به سایر کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی ابلاغ کرده اند.

بند دوم- صدور اعلامیه های مربوط به حلال بودن محصول بر اساس نوع و هدف

دولت های عضو سازمان جهانی تجارت ملزمند چنانچه اقدامات محدود کننده آنها در تجارت، مطابق با استانداردهای بین المللی نبوده و در بردارنده آثار قابل توجهی در تجارت بین الملل باشد، این محدودیت ها را به کمیته های فنی اطلاع دهند و تا حد ممکن عملکرد خود را مطابق با مقررات کمیته های فنی منطبق نمایند.

الف- اعلامیه اعمال محدودیت در تجارت به دلیل حلال بودن محصول از جهت نوع آن

 موافقت نامه مقررات فنی، مقررات مربوط به موضوعات فنی و آیین رسیدگی به میزان انطباق آنها با مسائل فنی را شامل می شود. مقررات مربوط به موافقت نامه فنی، اقدمات اجباری و امری هستند که می توان مقررات مربوط به علامت تجاری حلال را هم جزئی از آن دانست. ارزیابی های مربوط به انطباق وضع محدودیت ها با مقررات فنی فرایندی است که در آن مقررات مربوط به موضوعات فنی یا استانداردهایی که باید رعایت شود، تعیین و مشخص می شود. انجام این مهم، اغلب از طریق بازرسی ها یا اعتبار سنجی ها صورت می پذیرد. حدود ۹۵ درصد از اعلامیه های مربوط به علامت تجاری حلال که مبتنی بر موافقت نامه مقررات فنی صادر می شود نشان می دهد که تقریباً تمام اقدامات اعلام شده الزامات حلال اجباری را ایجاد می کند. به عبارت دیگر، تحت مقررات فنی، الزاماتی که برای رعایت علامت تجاری حلال اعلام می شود، باید اجباراً توسط سایر دولت ها رعایت شود.

ب- اهدافی که از اعلام علامت تجاری حلال و محدودیت های وضع شده حاصل می شود

استناد به محدودیت های مقررات فنی در سازمان جهانی تجارت نباید بیش از حد لازم برای دستیابی به یک هدف مشروع مانند« الزامات امنیت ملی»، «پیشگیری از تقلب در تجارت»، «حفاظت از سلامت انسان» یا «حفاظت از گونه های حیوانات و گیاهان و محیط زیست» محدود کننده تجارت باشد. در ارزیابی چنین خطراتی، تمام عناصر و مؤلفه های موجود با هم در نظر گرفته می شوند از جمله داده ها و اطلاعات فنی و علمی در دسترس، تکنولوژی در دسترس یا هدف نهایی از محصولی که تولید می شود. بدین منظور در اعلامیه ای که کشورها صادر می نمایند، باید توجیهات خود را از هدفی که محدودویت های مربوط به علامت تجاری حلال در پی رسیدن به آن است را تشریح و مشخص نمایند.

پژوهش ما نشان می دهد عموماً وضع یک مقرره مربوط به علامت تجاری حلال، درصدد تحقق چند هدف است که از این میان بیشترین هدف ذکر شده حفاظت از سلامتی و ایمنی انسان است که این موضوع با درج برچسب و یا لیبل بر روی محصول تحقق می یابد و پس از آن ممانعت از اعمالی است که در صدد فریب مصرف کننده است.

گفتار دوم- اعلامیه های صادره در خصوص علامت تجاری حلال مطابق با استنانداردهای بین المللی و اهداف موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی

برخلاف مقررات موافقت نامه های فنی، موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی در سازمان تجارت جهانی، در بردارنده اهداف محدودی است. مهترین هدف این موافقت نامه محافظت از انسان ها و حیوانات و گیاهان از بیماری یا آلودگی و آفات است. با این توضیح به خوبی معلوم می شود که اعلامیه های علامت تجاری حلال که از سوی دولت ها و مطابق با این موافقت نامه صادر می شود، چرا از حیث تعداد کم و فقط ۱۱ مورد است. در اعلامیه هایی که صادر شده است، ۲۵ درصد دلیل توجیهی دولت ها در صدور این اعلامیه، حفاظت از سلامت انسانی و امنیت بهداشتی جامعه مسلمان قید شده است.

بند اول- اهداف اعلامی از وضع محدودیت تجاری علامت تجاری حلال با استناد به موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی

اعلان های مربوط به علامت تجاری حلال به طور مشخص اهداف متعددی را دنبال می کنند. ولی هدف از وضع مقررات مربوط به حلال بودن محصول، حصول اطمینان از ایمنی و سالم بودن مواد غذایی خصوصاً موادی که وارادتی بوده و مستلزم رعایت دقیق مقررات قرنطینه می باشند یا مستلزم صدور گواهی بهداشتی برای نوع انسانی یا گیاهی یا حیوانی است، می باشد.

بند دوم-استنانداردهای بین المللی که در اعلامیه های مربوط به علامت تجاری حلال، به آنها اشاره شده است

هم طبق مقررات موافقت نامه فنی و هم موافت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی، دولت های سازمان جهانی تجارت بایستی هنگامی که محدودیتی داخلی برای تجارت بین المللی وضع می نمایند، استنانداردهای بین المللی را  رعایت نمایند. با اینحال مقررات مندرج در موافقت نامه اعمال مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی در بردارنده موارد مشخص و خاص تری برای دولت عضو است تا موافقت نامه فنی. بر این اساس اعلامیه های صادره مبتنی بر مقررات بهداشتی و بهداشت گیاهی مستلزم این است تا بررسی شوند که آیا اعلامیه های صادره مطابق با استنانداردهای بین المللی بوده و قابل اعمال هستند یا خیر؟

نتیجه گیری

در این مقاله به این نتیجه گیری می رسیم که اقدامات ملی دولت ها در خصوص وضع محدودیت های تجاری به دلیل حلال بودن محصول، در سازمان جهانی تجارت مطرح بوده و توجه ها را به خود جلب کرده است. نتیجه داده های بررسی شده و نیز اعلامیه هایی که از سوی دولت ها در اینخصوص صادر می شود نشان می دهد که این موضوع به تدریج و به آرامی تبدیل به یکی از موضوعات عمده تجارت بین الملل و سازمان جهانی تجارت می شود. استنانداردهای بین المللی موجود می تواند مانع از این بشود که علامت تجاری حلال، به عنوان مانعی برای تجارت بین المللی محسوب شود. با این حال اجماع دولت ها در مورد محتوای این استنانداردها حتی در سطح منطقه ای با چالش های عمده ای مواجه است.

نگرانی های تجاری در خصوص علامت تجاری حلال و محدودیت های آن از نظر ماهیتی و آیینی، مشترک و یکسان است. مسائل عمده در خصوص علامت تجاری حلال فقدان استنانداردهای جامع و اجماعی بین المللی است. اینکه چگونه گواهی های مربوط به علامت تجاری حلال در عمل می تواند پیاده سازی شود و اینکه آیا برچسب زدن حلال به محصولات تولیدی ماهیتاً اجباری یا داوطلبانه است و اینکه چگونه مراجع تعیین کننده حلال بودن محصول در کشورهای دیگر قابلیت شناسایی دارند از مسائل چالشی عمده در این ارتباط است.

چالش عمده دیگر در خصوص علامت تجاری حلال، میزان متابعت و پیروی اعضا با تعهدات رویه ای تحت موافقت نامه های فنی و بهداشتی و گیاه بهداشتی است.

اینکه نگرانی های دولت ها در خصوص تجارت بین المللی را دریابیم مهمتر از این است که صرفاً در پی یافتن تعریف « حلال» در مجموعه مقررات تجاری بین المللی باشیم. چنین درک و مفاهمه دقیقی از موانع تجارت بین الملل می تواند منجر به طرح مباحث فنی در خصوص علامت تجاری حلال و محدودیت های آن در نزد کمیته های سازمان جهانی تجارت شود. در سطح نظری، انطباق محدودیت های ناشی از علامت تجاری حلال با مقررات سازمان جهانی تجارت فی ذاته منجر به افزایش اهمیت و جایگاه علامت تجاری حلال در عرصه بین المللی خواهد شد. همچنین زوایایی پنهان مربوط به نحوه تعامل مقررات مذهبی و اخلاق عمومی و منافع مشروع با تجارت را هویدا خواهد ساخت. مقررات سازمان جهانی تجارت شاید در این راستا تمایل پیدا کند که مقررات بین المللی مربوط به علامت تجاری حلال را در سطوح ملی و منطقه ای به صورت بین المللی تدوین و اعلام نماید موضوعی که می تواند یک نیروی مخالف در برابر مقررات ملی مربوط به علامت تجاری حلال، محسوب گردد.

انتهای پیام/